مرتع چیست؟
مرتع به دشت های پر از گل و گیاه، تپه ها و کوه های سر سبز و علفزارها و بوته زارهای وسیع گفته می شود که حداقل در یک فصل سال (یا چند روز از سال) مورد چرای دام قرار گیرد. این دشت ها بدون اینکه کسی در آن زحمتی کشیده باشد، سر سبز و خرم است و دامداران دام هاو گوسفندان خود را برای چرا به آنجا می برند.
انواع مرتع…
مراتع از نظر مقدار گیاهی که آن را پوشانده است به سه دسته تقسیم می شوند:
- الف ـ مراتع خوب: همه ی سطح این مراتع را گیاه فرا گرفته و جای خالی و بدون گیاه در آنها بسیار کم دیده می شود.
مرتع خوب - ب ـ مراتع متوسط: تقریباً نصف سطح این مراتع دارای گیاه و نصف دیگر آن بدون گیاه است.
مرتع متوسط - ج ـ مراتع فقیر: این مراتع پوشش گیاهی کمی داشته و در جاهای خشک و بی آب و علف قرار دارند.
مرتع فقیر
فواید مراتع…
مراتع از جمله نعمات خداوندی هستند که دارای فواید بسیاری می باشند که بعضی از آنها از این قرارند:
- تولید علوفه: همانگونه که گفتیم مراتع زمین هایی هستند که به صورت خودرو دارای علوفه می باشند این علوفه به هر میزان که باشد مورد استفاده ی یک یا چند نوع دام مثل گوسفند، بز، اسب، شتر و … قرار می گیرد. دام هایی که در کشور ما وجود دارند بیشتر اوقات از علوفه ی مراتع استفاده می کنند و شاید در مدت کوتاهی از سال به صورت دستی به آنها غذا داده شود
- تولید اکسیژن: برای نفس کشیدن مراتع به همراه جنگل ها و به طور کلی تمامی بوته های سبز اکسیژن تولید می کنند که برای نفس کشیدن و زنده ماندن ما انسانها بسیار ضروری است. البته لازم به ذکر است که علاوه بر ایجاد هوای پاک و سالم برای تنفس گیاهان سبز موادی که در هوا وجود دارند و برای سلامتی انسانها ضرر دارند را نیز جذب کرده و از بین می برند.
- کمک به ذخیره شدن آب در زیر زمین: در زمان هایی که بارندگی وجود دارد، آب از ارتفاعات به طرف پایین حرکت کرده و کمتر در زمین نفوذ می کند. اما اگر این حرکت آب در سطح مراتع یا جنگل ها اتفاق بیفتد گیاهان مثل سدهای کوچک جلوی سرعت آب را می گیرند و فرصتی پیدا کرده و در زمین فرو می رود. این آبی که در زمین نفوذ می کند باعث می شود قنات ها، چشمه ها و چاهها پر از آب شوند.
- حفظ حاصلخیزی خاک و جلوگیری از فرسایش آن به وسیله ی آب و باد: گیاهان مراتع با گذشت زمان سنگ ها را به کمک ریشه های خود خرد می کنند و خاک تولیدمی کنند و از طرف دیگر برگ های این گیاهان که می ریزد یا گیاهانی که به هر دلیل می میرند و بر زمین می افتند کم کم تجزیه شده و خاک بسیار حاصلخیزی تولید می کنند که این حالت باعث قویتر شدن گیاهان دیگر می شود.
از طرف دیگر ریشه ی گیاهان مراتع خاک ها را به هم می چسباند و ساقه ها و قسمت هوایی گیاهان هم در مقابل باد و سیل مقاومت می کند و مانع می شود این خاک ها به جاهای دیگر برده شود و خاک را حفظ می کنند.
در زمین ها و مناطقی که خاک آنها پوشش گیاهی مناسبی ندارند باد به شدت در سطح زمین وارد و باعث فرسایش خاک می شود و همچنین زمانی که باران می بارد آب به سرعت در سطح زمین جاری می شود و خاک را می شوید و با خود می برد اما در مناطقی که بوته ها و گیاهان مناسب وجود دارند آب و باد نمی توانند خاک را جا به جا کنند.
عوامل تخریب مرتع…
تخریب مراتع یا طبیعی است یا به دست انسان از بین می رود
- عوامل طبیعی
- خشکسالی: وقتی میزان باراندگی کمتر از بارندگی باشد که هر ساله می بارد خشکسالی اتفاق می افتد. خشکسالی باعث از بین رفتن گیاهان می شود که این مورد به دلیل در دسترس نبودن آب مورد نیاز گیاهان اتفاق می افتد.
خشکسالی - بادهای شدید: بادهای شدید که به خصوص در جنوب خراسان و شمال سیستان می وزد باعث می شوند خاک حاصلخیز به جاهای دیگر منتقل گردد. آب باران بخار شده و زمین زودتر خشک می شود، گیاهان می شکنند و به طور کلی مراتع آسیب می بینند.
بادهای شدید - آفات و بیماری ها: ممکن است با هجوم یک آفت یا نوع خاصی بیماری به گیاهان تمام گیاهان یا بعضی از آنها مریض شده و دچار مشکل شوند. اگر این آفات و بیماری ها سریع شناسایی نشوند و با آنها مبارزه نشود گیاهان از بین خواهند رفت.
بیماری مراتع - آتش سوزی: آتش سوزی از عواملی است که هم می تواند به صورت طبیعی اتفاق بیفتد و هم انسانها باعث ایجاد آن می شوند. در هر صورت آتش سوزی هایی که توسط بی احتیاطی انسان ها ایجاد می شوند بسیار بیشتر از آتش سوزی هایی است که به صورت طبیعی اتفاق می افتند. انداختن ته سیگار روشن در مراتع، روشن کردن آتش به هر صورت از این دسته عوامل هستند.
آتش‌سوزی
- خشکسالی: وقتی میزان باراندگی کمتر از بارندگی باشد که هر ساله می بارد خشکسالی اتفاق می افتد. خشکسالی باعث از بین رفتن گیاهان می شود که این مورد به دلیل در دسترس نبودن آب مورد نیاز گیاهان اتفاق می افتد.
- عوامل انسانی
- چرای سنگین دام ها در مرتع: هر مرتعی میزان مشخصی علوفه تولید می کند بنابراین براساس همین میزان علوفه تعداد مشخصی دام می تواند وارد مرتع شوند. باید مقداری علف سبز و برگ سبز روی گیاهان باقی بماند تا گیاهان بتوانند به رشد خود ادامه دهند. به عنوان مثال بوته ای که یک کیلوگرم علوفه ی سبز تولید می کند، چرا توسط دام باید به صورتی باشد که نیم کیلوگرم آن چرا شود و نیم کیلوگرم آن روی گیاه باقی بماند.
- چرای مرتع وقتی مرتع آمادگی چرا ندارد: مراتع در زمان های مشخصی نباید مورد چرا واقع شوند چون به آنها صدمه می رسد به خصوص در اواخر زمستان و اوایل بهار به چند دلیل چرای دام در این زمانها به گیاهان آسیب می رساند. اولاً اینکه سطح مرتع خیس و مرطوب است و راه رفتن دام ها روی خاک باعث کوبیده شدن خاک می شود و خاک سفت شده و جوانه زدن دانه ها را مشکل می کند. ثانیاً همین مرطوب بودن سطح مرتع سبب می شود گیاهان در موقع چرا از ریشه در آیند. ثالثاً گیاهان در بهار خیلی ضعیف هستند و باید خود را قوی کنند که اگر این فرصت به آنها داده شود و برگ ساقه ی سبز آنها چرا نشود و برگ و ساقه ی سبز آنها چرا شوند روز به روز ضعیف تر شده از بین خواهند رفت.
- بوته کنی: این مورد به خصوص در مراتع ضعیف تر که دارای گیاهان بوته ای و درختچه ای هستند بسیار دیده می شوند. مثلاً تاغزارها همیشه مورد هجوم افراد سودجو قرار می گیرد و چوب تاغ به عنوان سوخت مورد استفاده قرار می گیرد. گیاه تاغی که پس از سال ها تلاش خود و برخی انسان ها رشد می کند با چند ساعت ضربه ی تبر یا اره یا … از بین می رود و این بوته ها و درختان می سوزند و از بین می روند.
- تبدیل کردن مرتع به زمین کشاورزی: در سال هایی که بارندگی خوب است در مراتعی که سر سبزترند بعضی افراد به خصوص کشاورزان مراتع را شخم می زنند و ضمن ریشه کن کردن نهال های خودروی آن، به صورت دیم کشاورزی می کنند. اگر محصول خوبی از این زمین برداشت نکنند یا در سال های بعد خشکسالی اتفاق بیفتد این زمین های شخم خورده را که در اثر شخم، دیگر گیاهی ندارند کشت نکرده و به حال خود وا می گذارند.
- لگد کوبی سطح مراتع در اثر حرکت تعداد زیادی دام: عامل دیگری که باعث خراب شدن مراتع می شود ، حرکت تعداد زیاد دام در سطح مرتع است.این کار باعث می شود که خاک سفت و محکم شده در نتیجه آب و هوا به سختی در خاک نفوذ می کند. به علاوه پس از بارندگی، آب به سرعت در سطح مرتع جاری شده باعث فرسایش خاک می شود. یعنی خاک از این محل به محل دیگر جا به جا میشود.همچنین در اثر لگد کوبی خاک مرتع، هوای کافی وارد خاک نمی شود و گیاهان نمی توانند به راحتی رشد کنند. در نتیجه پس از مدتی از بین خواهند رفت.
- کمبود و پراکندگی نامناسب آبشخور در مراتع: آب سالم برای دام ها اهمیت زیادی دارد. در مراتع، تعداد آبشخور ها باید به اندازه ی لازم باشد همچنین پراکندگی و قرار گرفتن آبشخورها متناسب با وضعیت مراتع و تعداد دام ها باشد. اگر در جاهای مناسب مراتع، آبشخور کافی نباشد، دام ها فقط در اطراف آبشخورهای موجود چرا می کنند، در نتیجه چرا در اطراف آبشخورها بیش از اندازه انجام می گیرد و قسمت های دیگر مراتع که فاصله ی بیشتری با آبشخور دارند، کمتر چرانیده می شوند.
- همچنین اگر تعداد آبشخور در سطح مراتع کم باشد، دام ها مجبورند برای خوردن آب ، راه زیادی را بروند که این کار باعث خستگی دام ها می شود.
راه های جلوگیری از تخریب مراتع…
شاید نتوان برای عوامل طبیعی تخریب مراتع مثل خشکسالی یا باد یا آتش سوزی و … راه حلی قطعی ارائه داد اما می شود جلوی خرابکاری انسان ها را گرفت. برخی از راه های جلوگیری از تخریب مراتع که در نهایت به سود مرتع دار و دامداران تمام خواهد شد از این قرارند:
- چرای متناسب: هر مرتعی می تواند برای تعداد مشخصی دام علوفه تولید نماید پس بهتر خواهد بود ظرفیت مرتعمان را بدانیم و با دقت آنرا رعایت کنیم. یعنی اگر در مرتع ما در هر هکتار ۵۰ کیلوگرم علوفه تولید می شود در نظر بگیریم که اولاً باید ۲۵ کیلوگرم (یعنی نصف آن) چرانیده شود و ثانیاً با توجه به تعداد روزهایی که داممان در مرتع می ماند حساب کنیم به ازاء هرهکتار چند دام می توانیم وارد مرتع کنیم.
- رعایت فصل چرا: باید حتماً در نظر داشته باشیم در آخر زمستان و اوایل بهار اولاًَ خود گیاه نیاز به مواد غذایی برای رشد دارد و ثانیاً زمین خیس است و اگر دام در مرتع راه برود خاک مرتع سخت شده گیاهی سبز نخواهد شد و همچنین گیاهان تازه سبز شده هم از ریشه در می آیند. بنابراین بهتر است در ماه های آخر زمستان و اوایل بهار از تغذیه دستی و جیره ی غذایی برای تغذیه ی دام ها استفاده کنیم.
- استفاده از سوخت مناسب به جای چوب: در مناطقی که مشکل بوته کنی وجود دارد عموماً اقدام به توزیع سوخت مناسب و ارزان مثل نفت و گاز می کنند و حتی به ایجاد نانوایی در سطح روستاها یا توزیع تنورهای گازی می پردازند برای رفع شدن این مشکل روستاییان نیز باید با غنیمت شمردن امکانات از هر گونه بوته کنی توسط افراد نا آگاه و سودجو حلوگیری کرده و یا به ادارات منابع طبیعی منطقه ی خود گزارش دهند.
- جلوگیری از تبدیل مراتع به زمین های کشاورزی: به طور کلی تمامی افرادی که اقدام به این عمل می کنند در عین حالی که مرتعی را نابود می کنند بر زمین کشاورزی مناسبی هم دست نمی یابند و حتی ممکن است با جریمه نیز روبرو شوند بنابراین بهتر است قبل از اقدام به چنین عملی اولاً شرایط آب و هوایی منطقه ی خود را خوب بررسی کنیم و ببینیم آیا این کار به صلاح است یا نه بعد از مدتی مجبور خواهیم شد زمین را رها کنیم و ثانیاً هرگونه تصرفی به این صورت باید به اطلاع کارشناسان مربوطه در ادارات منابع طبیعی رسیده و در صورت نظر مثبت ایشان این اقدام صورت گیرد.
- رعایت کردن حریم قرق: زمین هایی که قرق می شوند یا مراتع دست کاشتی هستند که نیاز به حمایت دارند و یا آنقدر ضعیف هستند که برای تقویت قرق شده اند و یا شرایط منطقه به گونه ای است که قرق کردن یک مرتع باعث اضافه شدن یک مرتع می شود مثلاً از هجوم شن های روان جلوگیری می کند. بنابراین وارد کردن دام به مراتعی که قرق هستند علاوه برتضییع حق خودمان باعث پایمال شدن حقوق همه ی افراد جامعه و نارضایتی خداوند خواهد شد.
حال که مقداری با اهمیت مراتع و عوامل تخریب شدن این نعمت با ارزش خداوند آشنا شدیم وظیفه داریم هم خود در مراقبت از این نعمت بزرگ کوشا باشیم و هم این امر را به افراد دیگر ی که اطلاعات صحیحی ندارند گوشزد کنیم. امید است همه ی ما قدر این گونه های سبز را بیش از این بدانیم.
فهرست منابع…
ـ دلاوری احمد و قرائی محمد علی. بهبود، اصلاح و احیاء مراتع. مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، مدیریت دفتر ترویج و مشارکت مردمی.
ـ صادقی گرما رودی. م و رمزی. غ. (۱۳۷۹)، مرتع هدیه ی الهی. تهران : سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دفتر ترویج مشارکت مردمی.
ـ عدل طلب. م، (۱۳۸۰). جنگل و مرتع (نشریه آموزشی ویژه ی طرح بسیج جوانان در سازندگی). تهران: معاونت ترویج و مشارکت مردمی (دفتر مشارکت و بسیج)
ـ یزدانی فرزام (۱۳۷۳). علت های تخریب مراتع. معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد کشاورزی (مرکز نشر و تصویر).
2 نظرها
به تعدادی اصله نهال درخت آرگان برای کاشت آزمایشی در روستای ابوالفضل دهستان چاطوس بخش محمله شهرستان خنج استان فارس نیاز دارم.
۱- مقدار … متر مکعب از آبی که بیش از۹۵% از آبی است که دربارندگی ها باعث جاری شدن سیل و طغیان رودخانه در بخش محمله شهرستان خنج استان فارس می شود از محلی به نام بیدزرد در بالادست روستای ابوالفضل (ع) دهستان چاه طوس بخش محمله شهرستان خنج استان فارس جاری می شود آرزوی اینجانب از کودکی این بوده است تا جلو مقدار … متر مکعب آبی را که بیش از ۹۵% از آبی است که در بارندگی ها باعث جاری شدن سیل و طغیان رودخانه دربخش محمله شهرستان خنج استان فارس می شود را در محلی به نام تنگه بیدزرد در بالادست روستای ابوالفضل (ع) دهستان چاه طوس بخش محمله شهرستان خنج استان فارس را با احداث بندی (سدی) خاکی بگیرم اینجانب از اینکه مقدار … متر مکعب از آبی که بیش از ۹۵% از آبی است که در بارندگی ها باعث جاری شدن سیل و طغیان رودخانه در بخش محمله شهرستان خنج استان فارس می شود سهم خلیجی می شود که می خواهند نام آن را به جای فارس به نام جعلی عربی تبدیل کنند ناراضی هستم اینجانب حتی راضی نیستم تا سرریز مقدار … متر مکعب از آبی که بیش از ۹۵% از آبی است که در بارندگی ها باعث جاری شدن سیل و طغیان رودخانه در بخش محمله شهرستان خنج استان فارس می شود که از محلی به نام بیدزرد در بالادست روستای ابوالفضل (ع) دهستان چاه طوس بخش محمله شهرستان خنج استان فارس جاری می شود سهم خلیجی شود که می خواهند نام آن را به جای فارس به نام جعلی عربی تبدیل کنند اینجانب در نظر دارم با تغییر مسیر سرریز مقدار … متر مکعب از آبی که بیش از ۹۵% از آبی است که در بارندگی ها باعث جاری شدن سیل و طغیان رودخانه در بخش محمله شهرستان خنج استان فارس می شود که از محلی به نام بیدزرد در بالادست روستای ابوالفضل (ع) دهستان چاه طوس بخش محمله شهرستان خنج استان فارس جاری می شود را سهم دریاچه فصلی در شهر خنج ازشهرستان خنج استان فارس نمایم. بعد از آن روستای ابوالفضل (ع) دهستان چاه طوس بخش محمله شهرستان خنج استان فارس را می توان به مقصد فصل های پائیزی و زمستانی مسافران از سراسر کشور و فصل های بهار و تابستان پرمحصول تبدیل کرد.
۲- آرزوی اینجانب از تاریخ ۱۳۷۰/۱۲/۲۲ تا تاریخ ۱۳۷۶/۰۷/۳۰ که کارمند اداره آب و فاضلاب شهری بخش خنج شهرستان لارستان شرکت آب و فاضلاب شهری استان فارس بوده ام یا از تاریخ ۱۳۷۶/۰۸/۰۱ تا تاریخ ۱۳۸۸/۱۲/۱۲ که کارمند شرکت آب و فاضلاب شهری کلان شهر شیراز بوده ام یا از تاریخ ۱۳۸۸/۱۲/۱۳ تا هم اکنون که کارمند امور آب و فاضلاب شهری شهر صدرا شرکت آب و قاضلاب شهری کلان شهر شیراز هستم یا درآینده که دوست دارم تا کارمند امور آب و فاضلاب شهرستان خنج شرکت آب و فاضلاب استان فارس باشم آرزویم پیگیری احداث تصفیه خانه فاضلاب شهری برای شهرهای خنج و فیشور(شهرهای واقع دراطراف دریاچه فصلی کفه خنج) بوده است آرزویم پیگیری احداث تصفیه خانه فاضلاب روستایی برای روستاهای واقع دراطراف دریاچه فصلی کفه خنج بوده است چون با آب مناسبی که از تصفیه فاضلاب شهرها و روستاهای اطراف دریاچه فصلی کفه خنج به دست می آید می شود کمربند سبزی را به طول ۱۸ کیلومتر و عرض ۸ کیلومتری دراطراف مساحت ۱۳۰ کیلومتری اطراف دریاچه فصلی کفه خنج احداث کرد و شهر خنج را به مقصد فصل های پائیزی و زمستانی مسافران از سراسر کشور و فصل های بهار و تابستان پرمحصول تبدیل کرد.
امام علی (ع) می فرمایند : کسی که آب و خاک یعنی نیروی طبیعی دارد و نیروی انسانی خود را برای بهره برداری به کار نمی بندد و با فقر و گدایی می گذراند نفرین و لعنت بر او باد.