فرش و قالیچه ایرانی با پشم گوسفند ایرانی

زمان مطالعه: 6 دقیقه

• پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران
• پشم در قالیبافی
• چگونه می توان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟
• تحقیقات در مورد پشم
• تجزیه و تحلیل پشم ها

---

 ⚪️پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران با تاکید بر نژادهای خراسانی

⬅️شناسایی ویژگی های پشم گوسفندان ایرانی و مزیت نسبی آنها در استفاده در قالی ایران از دیگر اهداف نگارش مقاله بوده و تامل بیشتری در مورد نژادهای خراسانی به عمل امده است.
⬅️یقینا یکی از مهمترین دلایل توسعه قالیبافی در مناطق کوهستانی ایران وجود اصلی ترین ماده اولیه مورد نیاز این هنر و صنعت همانا پشم (گوسفند) بوده است.

⬅️نگاهی به فرش مناطق مختلف ایران در طول تاریخ نیز نشانگر صحت این نظر می باشد که قالیبافی در مناطقی از توسعه کمی و کیفی برخوردار بوده است که اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق دارای پشم قابل توجه و کیفی می باشند.

⬅️اگربنا به نظر محقق بزرگوار سیاووش آزادی مبدا اولیه فرشبافی در میان عشایر بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتی به دربار راه یافته و مهمترین دلیل آن وجود پشم گوسفندان عشایر بوده است.

⬅️نگاهی به قالی های بیادگار مانده از دوره شکوه ،عظمت و اوج قالی ایرانی و بررسی کیفیت مواد اولیه مصرفی آنها براین نکته تاکید دارد که قالی ایران با استفاده از پشم گوسفندان ایرانی توانسته است به نقطه اوج خود برسد.

⚪️پشم در قالیبافی :

قریب به ۷۰% پشم گوسفند ایرانی در قالیبافی مصرف می گردد. شناخت و معرفت نسبت به ویژگی های پشم گوسفندان و مزایا و محدودیت های آنها می تواند بخشی از مشکلات فراروی قالی ایران را برطرف نماید. انجام اقدامات اساسی در فرایند تهیه خامه قالی اعم از تقویت نژادهای مناسب، رعایت اصول پرورش پشم و پشم چینی، سورت و شستسشوی علمی، ریس و رنگرزی مطلوب در افزایش ارزش افزوده قالیبافی موثر است. بنابراین مساله اصلی آن است که آیا اصولا پشم گوسفندان ایرانی یا حداقل بخشی از آن دارای مزیت نسبی جهت مصرف در قالیبافی میباشد؟ نژادهای برتر کدامند؟

⚪️چگونه می توان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟

دردو دهه اخیر بدلیل اختلاف قیمت شدیدی که بین پشم و گوشت بوجود آمده انگیزه پشم چینی به هنگام ذبح گوسفند کاهش یافته ودر نتیجه یکی از مهمترین چالشهای فرش ایرانی کاربرد پشم دباغی شده در قالیبافی است.خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی و استفاده از این الیاف در فرایند تهیه خامه قالی ابهام دارد!بنا بر این موضوع فرآوری و پرورش پشم یکی از مهمترین موارد موثردر کیفیت قالی است.

استفاده از پشم مناسب در تولید خامه قالی از بسیاری عیوب فرش همچون دورنگی، رگه دار شدن، نمدی شدن، بری بری شدن، ذرتی شدن، عدم شفافیت رنگی جلوگیری نموده ضمن آنکه چگونگی استفاده از آن نقش موثری در قیمت تمام شده فرش بافته شده دارد.

⚪️تحقیقات در مورد پشم:

از دویست نوع نژاد گوسفندی که بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراکنده شده اند بالغ بر ۲۸ نژاد مختلف گوسفند در ایران مورد شناسایی قرار گرفته اند.

که عبارتند از: گوسفند بلوچ، گوسفندسنجابی، مهربانی، گوسفند شال، گوسفندمغانی،کلکوهی، گوسفندقره گل،کبود شیراز، قزل، گوسفندافشاری، ترکی، گوسفندماکویی، فراهانی، گوسفندکرمانی، گوسفندبختیاری، گوسفندسنگسری، نائینی، گوسفندزندی، گوسفندلری، گوسفندکردی، گوسفندزل،جمهور، ترکا شوند مریوان، خویی، وارتیه شاهپور، ارومیه، مکری سیاه .

از نقطه نظر نرمی و زبری پشم گوسفندان ایرانی را به سه گروه نرم، نیمه زبر و زبر طبقه بندی می نمایند که پشم نرم بیشتر در خراسان و بخش هایی از استان های کرمان و خوزستان، پشم نیمه زبر بیشتر در استان های مازندران، کردستان و تعدادی از شهرهای استان خراسان تولید می گردد.

با توجه به شاخص های مرغوبیت پشم برای قالیبافی منجمله ظرافت، نرمی، جعد، رنگ، رنگ پذیری و شفافیت رنگی به ترتیب گوسفندان بلوچی خراسان، عربی اهواز، کرمانشاه، ماکویی تولید کننده مرغوبترین پشم می باشند.

با عنایت به اینکه بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد بنابراین اگر محصول نهایی هر گوسفند را معادل یک کیلو پشم شسته آماده ریس فرض نماییم و چنانچه ۷۰% پشم تولیدی را قابل مصرف در قالیبافی فرض شود سالانه بالغ بر هفتاد هزار تن پشم در ایران تولید میگردد که چهل و نه هزار تن آن آماده مصرف در قالیبافی است.

از طرف دیگر چنانچه تولید فعلی فرش را بصورت میانگین سالانه پنج میلیون متر مربع فرض و برای تولید هر متر مربع فرش معادل چهار کیلو پشم ( با در نظر گرفتن افت ریسندگی )در نظر بگیریم تنها معادل بیست هزار تن پشم مورد نیاز بخش قالیبافی است .

ملاحظه میگردد که نه تنها نیازی به واردات پشم برای تهیه خامه فالی نمی باشد که بخش قابل توجهی از پشم تولیدی را میتوان در سایر بخش های زیر مجموعه نساجی یا سابر دستبافته ها مورد استفاده قرارداد.

واردات پشم به منظور تهیه نخ ظریف تر یا تهیه خامه نرمتر و مخلوط نمودن با پشم داخلی انجام می گردد که تحقق این مورد با توجه بیشتر به نژادهایی که تولیدکننده پشم مرغوبترین میباشند امکانپذیر می باشد.

در استان خراسان نیز بالغ بر ۱۵ میلیون گوسفند تولید کننده حداقل پانزده هزار تن پشم آماده ریسیدن می باشند .

این در حالیست که در خراسان بزرگ بالغ بر یک میلیون متر مربع فرش در سال تولید میگردد .

چنانچه به ازای هر مترمربع چهار کیلوگرم پشم در نظر گرفته شود این استان بالغ بر یازده هزار تن پشم مازاد دارد.

⬅️مشهورترین نژاد های گوسفندان استان خراسان از نظر کیفی به ترتیب :

بلوچی، مغانی، کردی و قره گل می باشد %۷۵ گوسفندان استان از نژاد بلوچ، %۲۰ کردی، %۵ قره گل، %۵ مغانی، %۵ لر و باقیمانده نژادهای مختلف می باشد .

مقر و زیستگاه اصلی گوسفندان بلوچی خراسان جنوبی و رضوی می باشد که با توجه به موقعیت اقلیمی بهترین نوع پشم در منطقه بشرویه و سربیشه تولید می گردد .

گوسفند بلوچی دوبار در سال چیده می شود .لازم به ذکر است که عمده ترین هدف پرورش گوسفند بلوچی پشم آن می باشد و هدف های دیگر منجمله گوشت و شیر و … از اهمیت کمتری برخوردار است .

نژاد مغانی گوشتی است و زیستگاه اصلی آن دشت مغان و شهرستان های سراب، مشکین شهر، اهر و اردبیل می باشد و از آنجا به خراسان آورده شده است.

رنگ پشم گوسفند مغانی سفید نخودی و شکری و بنابراین نسبت به گوسفند بلوچ از اهمیت کمتری برخوردار است.

همچنین از نظر نرمی نیز به هیچ وجه قابل مقایسه با پشم بلوچی نمی باشد و فوق العاده خشن می باشد. چون این الیاف دارای مدولای بزرگ می باشد شفافیت رنگی ندارد و استفاده از آن در قالیبافی اصولاً توصیه نمی گردد.

نژاد کردی عمدتاً در نواحی شمال استان خراسان توسط قبایل کردی که از دوره صفویه به این منطقه مهاجرت نموده اند پرورش داده میشود. به لحاظ سرما تنها یکبار در سال چیده می شود.

رنگ پشم گوسفند کردی از نخودی تیره تا خرمایی و قهوه ای می باشد. لذا برای بافت سفره های کردی خراسان مصرف می شود .

گوسفند قره گل عمدتاَ به لحاظ پوست آن پرورش داده می شود و پشم آن نسبت به سایر نژادها از اهمیت بسیار کمی برخوردار است .

پشم گوسفد بلوچی نسبت به گوسفند کردی از قدرت جذب رنگ بیشتری برخوردار است و نسبت به گوسفند مغانی نیز همینطور.

در شرایط مساوی راندمان پشم بلوچی در بافت قالی نسبت به سایر نژاد های پرورش داده شده در سطح استان %۱۵۰ است. به طوریکه برای هر متر مربع قالی تجاری ۵/۲ کیلو خانه پشمی بلوچ مصرف می گردد .

در مورد نژاد کردی این مقداربه۷۵/۳ کیلو گرم می رسد. تهیه مخلوطی شامل %۶۰ بلوچ %۲۰ کردی %۲۰ مغانی میتواند ضمن تامین نسبی مرغوبیت قیمت تمام شده آن را تا حدود زیادی کاهش دهد، به شرط آن که عملیا ت حلاجی ومخلوط کنی با دقت خاصی انجام گردد .

⚪️تجزیه و تحلیل پشم ها : 

• ⚪️پشم تولیدی در داخل کشور کشور نیاز قالیبافی کشور را تامین می نماید و نیازی به واردات پشم از خارج از کشور نمی باشد.
• ⚪️برخلاف تصور بسیاری پشم گوسفندان ایرانی با لاخص نژادهای بلوچی، کرمانی، نائینی،کلکوهی، ماکویی، فراهانی، عربی، اهواز مرغوب ترین الیاف برای بافت قالی های ظریف می باشند. این الیاف دارای درخشش رنگی فوق العاده بوده در مقابل عملیات نمدی شدن نسبت به پشم مرینوس از مقاومت بیشتری برخوردار است.
• ⚪️به منظور نجات قالی ایران می بایست راهکارهایی اندیشیده شود که قیمت پشم معادل قیمت گوشت از دامداران خریداری و مابه تفاوت آن به صورت یارانه از طرف مرکز ملی فرش ایران یا وزارت جهاد کشاورزی به دامدار پرداخت گردد. این مورد در مورد گوسفندانی که دارای پشم سفید و ظریف و نرم میباشد از اهمیت بیشتری برخوردار است.
• ⚪️مواد رنگرزی طبیعی تکمیل کننده جلوه و زیبایی و درخشندگی خامه پشمی تهیه شده از الیاف گوسفندان نژادهایی همچون بلوچی،کرمانی، عربی، اهواز و … می باشند حتی الامکان برای رنگرزی خامه قالی تهیه شده از پشم ایرانی می بایست از مواد رنگرزی طبیعی استفاده شود .
• ⚪️بهداشتی نمودن آغل گوسفندان، آموزشی پشم چینی و استفاده ار ماشین های پشم چینی برقی، تهیه مخلوط مناسب در کارخانه پشم ریسی،شستشوی مناسب پشم قبل و بعد از عملیات ریسندگی، کیفیت خامه پشمی را فوق العاده ارتقا می دهد.
• ⚪️شستشوی گوسفند قبل از پشم چینی باعث کاهش هزینه های مربوط به عمل آوری خامه پشمی می شود ضمن آن که برای گوسفند نیز مزایای قابل توجهی دارد .
• ⚪️همکاری مستمر ارگانهای ذیربط من جمله مرکز ملی فرش/جهاد کشاورزی/دامپزشکی و اتحادیه های ضروری است.
• ⚪️نجات فرش ایرانی در گرو توجه به مواد اولیه بالاخص پشم است، انجام پژوهش های اساسی در این زمینه ضروری است.