فرش و قالیچه ایرانی با پشم گوسفند ایرانی

زمان مطالعه: 6 دقیقه

• پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران
• پشم در قالیبافی
• چگونه می توان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟
• تحقیقات در مورد پشم
• تجزیه و تحلیل پشم ها

---

 ⚪️پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران با تاكید بر نژادهای خراسانی

⬅️شناسایی ویژگی های پشم گوسفندان ایرانی و مزیت نسبی آنها در استفاده در قالی ایران از دیگر اهداف نگارش مقاله بوده و تامل بیشتری در مورد نژادهای خراسانی به عمل امده است.
⬅️یقینا یكی از مهمترین دلایل توسعه قالیبافی در مناطق كوهستانی ایران وجود اصلی ترین ماده اولیه مورد نیاز این هنر و صنعت همانا پشم (گوسفند) بوده است.

⬅️نگاهی به فرش مناطق مختلف ایران در طول تاریخ نیز نشانگر صحت این نظر می باشد كه قالیبافی در مناطقی از توسعه كمی و كیفی برخوردار بوده است كه اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق دارای پشم قابل توجه و كیفی می باشند.

⬅️اگربنا به نظر محقق بزرگوار سیاووش آزادی مبدا اولیه فرشبافی در میان عشایر بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتی به دربار راه یافته و مهمترین دلیل آن وجود پشم گوسفندان عشایر بوده است.

⬅️نگاهی به قالی های بیادگار مانده از دوره شكوه ،عظمت و اوج قالی ایرانی و بررسی كیفیت مواد اولیه مصرفی آنها براین نكته تاكید دارد كه قالی ایران با استفاده از پشم گوسفندان ایرانی توانسته است به نقطه اوج خود برسد.

⚪️پشم در قالیبافی :

قریب به ۷۰% پشم گوسفند ایرانی در قالیبافی مصرف می گردد. شناخت و معرفت نسبت به ویژگی های پشم گوسفندان و مزایا و محدودیت های آنها می تواند بخشی از مشكلات فراروی قالی ایران را برطرف نماید. انجام اقدامات اساسی در فرایند تهیه خامه قالی اعم از تقویت نژادهای مناسب، رعایت اصول پرورش پشم و پشم چینی، سورت و شستسشوی علمی، ریس و رنگرزی مطلوب در افزایش ارزش افزوده قالیبافی موثر است. بنابراین مساله اصلی آن است كه آیا اصولا پشم گوسفندان ایرانی یا حداقل بخشی از آن دارای مزیت نسبی جهت مصرف در قالیبافی میباشد؟ نژادهای برتر كدامند؟

⚪️چگونه می توان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟

دردو دهه اخیر بدلیل اختلاف قیمت شدیدی كه بین پشم و گوشت بوجود آمده انگیزه پشم چینی به هنگام ذبح گوسفند كاهش یافته ودر نتیجه یكی از مهمترین چالشهای فرش ایرانی كاربرد پشم دباغی شده در قالیبافی است.خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی و استفاده از این الیاف در فرایند تهیه خامه قالی ابهام دارد!بنا بر این موضوع فرآوری و پرورش پشم یكی از مهمترین موارد موثردر كیفیت قالی است.

استفاده از پشم مناسب در تولید خامه قالی از بسیاری عیوب فرش همچون دورنگی، رگه دار شدن، نمدی شدن، بری بری شدن، ذرتی شدن، عدم شفافیت رنگی جلوگیری نموده ضمن آنكه چگونگی استفاده از آن نقش موثری در قیمت تمام شده فرش بافته شده دارد.

⚪️تحقیقات در مورد پشم:

از دویست نوع نژاد گوسفندی كه بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراكنده شده اند بالغ بر ۲۸ نژاد مختلف گوسفند در ایران مورد شناسایی قرار گرفته اند.

كه عبارتند از: گوسفند بلوچ، گوسفندسنجابی، مهربانی، گوسفند شال، گوسفندمغانی،كلكوهی، گوسفندقره گل،كبود شیراز، قزل، گوسفندافشاری، تركی، گوسفندماكویی، فراهانی، گوسفندكرمانی، گوسفندبختیاری، گوسفندسنگسری، نائینی، گوسفندزندی، گوسفندلری، گوسفندكردی، گوسفندزل،جمهور، تركا شوند مریوان، خویی، وارتیه شاهپور، ارومیه، مكری سیاه .

از نقطه نظر نرمی و زبری پشم گوسفندان ایرانی را به سه گروه نرم، نیمه زبر و زبر طبقه بندی می نمایند كه پشم نرم بیشتر در خراسان و بخش هایی از استان های كرمان و خوزستان، پشم نیمه زبر بیشتر در استان های مازندران، كردستان و تعدادی از شهرهای استان خراسان تولید می گردد.

با توجه به شاخص های مرغوبیت پشم برای قالیبافی منجمله ظرافت، نرمی، جعد، رنگ، رنگ پذیری و شفافیت رنگی به ترتیب گوسفندان بلوچی خراسان، عربی اهواز، كرمانشاه، ماكویی تولید كننده مرغوبترین پشم می باشند.

با عنایت به اینكه بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد بنابراین اگر محصول نهایی هر گوسفند را معادل یك كیلو پشم شسته آماده ریس فرض نماییم و چنانچه ۷۰% پشم تولیدی را قابل مصرف در قالیبافی فرض شود سالانه بالغ بر هفتاد هزار تن پشم در ایران تولید میگردد كه چهل و نه هزار تن آن آماده مصرف در قالیبافی است.

از طرف دیگر چنانچه تولید فعلی فرش را بصورت میانگین سالانه پنج میلیون متر مربع فرض و برای تولید هر متر مربع فرش معادل چهار كیلو پشم ( با در نظر گرفتن افت ریسندگی )در نظر بگیریم تنها معادل بیست هزار تن پشم مورد نیاز بخش قالیبافی است .

ملاحظه میگردد كه نه تنها نیازی به واردات پشم برای تهیه خامه فالی نمی باشد كه بخش قابل توجهی از پشم تولیدی را میتوان در سایر بخش های زیر مجموعه نساجی یا سابر دستبافته ها مورد استفاده قرارداد.

واردات پشم به منظور تهیه نخ ظریف تر یا تهیه خامه نرمتر و مخلوط نمودن با پشم داخلی انجام می گردد كه تحقق این مورد با توجه بیشتر به نژادهایی كه تولیدكننده پشم مرغوبترین میباشند امكانپذیر می باشد.

در استان خراسان نیز بالغ بر ۱۵ میلیون گوسفند تولید كننده حداقل پانزده هزار تن پشم آماده ریسیدن می باشند .

این در حالیست كه در خراسان بزرگ بالغ بر یك میلیون متر مربع فرش در سال تولید میگردد .

چنانچه به ازای هر مترمربع چهار كیلوگرم پشم در نظر گرفته شود این استان بالغ بر یازده هزار تن پشم مازاد دارد.

⬅️مشهورترین نژاد های گوسفندان استان خراسان از نظر كیفی به ترتیب :

بلوچی، مغانی، كردی و قره گل می باشد %۷۵ گوسفندان استان از نژاد بلوچ، %۲۰ كردی، %۵ قره گل، %۵ مغانی، %۵ لر و باقیمانده نژادهای مختلف می باشد .

مقر و زیستگاه اصلی گوسفندان بلوچی خراسان جنوبی و رضوی می باشد كه با توجه به موقعیت اقلیمی بهترین نوع پشم در منطقه بشرویه و سربیشه تولید می گردد .

گوسفند بلوچی دوبار در سال چیده می شود .لازم به ذكر است كه عمده ترین هدف پرورش گوسفند بلوچی پشم آن می باشد و هدف های دیگر منجمله گوشت و شیر و … از اهمیت كمتری برخوردار است .

نژاد مغانی گوشتی است و زیستگاه اصلی آن دشت مغان و شهرستان های سراب، مشكین شهر، اهر و اردبیل می باشد و از آنجا به خراسان آورده شده است.

رنگ پشم گوسفند مغانی سفید نخودی و شكری و بنابراین نسبت به گوسفند بلوچ از اهمیت كمتری برخوردار است.

همچنین از نظر نرمی نیز به هیچ وجه قابل مقایسه با پشم بلوچی نمی باشد و فوق العاده خشن می باشد. چون این الیاف دارای مدولای بزرگ می باشد شفافیت رنگی ندارد و استفاده از آن در قالیبافی اصولاً توصیه نمی گردد.

نژاد كردی عمدتاً در نواحی شمال استان خراسان توسط قبایل كردی كه از دوره صفویه به این منطقه مهاجرت نموده اند پرورش داده میشود. به لحاظ سرما تنها یكبار در سال چیده می شود.

رنگ پشم گوسفند كردی از نخودی تیره تا خرمایی و قهوه ای می باشد. لذا برای بافت سفره های كردی خراسان مصرف می شود .

گوسفند قره گل عمدتاَ به لحاظ پوست آن پرورش داده می شود و پشم آن نسبت به سایر نژادها از اهمیت بسیار كمی برخوردار است .

پشم گوسفد بلوچی نسبت به گوسفند كردی از قدرت جذب رنگ بیشتری برخوردار است و نسبت به گوسفند مغانی نیز همینطور.

در شرایط مساوی راندمان پشم بلوچی در بافت قالی نسبت به سایر نژاد های پرورش داده شده در سطح استان %۱۵۰ است. به طوریكه برای هر متر مربع قالی تجاری ۵/۲ كیلو خانه پشمی بلوچ مصرف می گردد .

در مورد نژاد كردی این مقداربه۷۵/۳ كیلو گرم می رسد. تهیه مخلوطی شامل %۶۰ بلوچ %۲۰ كردی %۲۰ مغانی میتواند ضمن تامین نسبی مرغوبیت قیمت تمام شده آن را تا حدود زیادی كاهش دهد، به شرط آن كه عملیا ت حلاجی ومخلوط كنی با دقت خاصی انجام گردد .

⚪️تجزیه و تحلیل پشم ها : 

• ⚪️پشم تولیدی در داخل كشور كشور نیاز قالیبافی كشور را تامین می نماید و نیازی به واردات پشم از خارج از كشور نمی باشد.
• ⚪️برخلاف تصور بسیاری پشم گوسفندان ایرانی با لاخص نژادهای بلوچی، كرمانی، نائینی،كلكوهی، ماكویی، فراهانی، عربی، اهواز مرغوب ترین الیاف برای بافت قالی های ظریف می باشند. این الیاف دارای درخشش رنگی فوق العاده بوده در مقابل عملیات نمدی شدن نسبت به پشم مرینوس از مقاومت بیشتری برخوردار است.
• ⚪️به منظور نجات قالی ایران می بایست راهكارهایی اندیشیده شود كه قیمت پشم معادل قیمت گوشت از دامداران خریداری و مابه تفاوت آن به صورت یارانه از طرف مركز ملی فرش ایران یا وزارت جهاد كشاورزی به دامدار پرداخت گردد. این مورد در مورد گوسفندانی كه دارای پشم سفید و ظریف و نرم میباشد از اهمیت بیشتری برخوردار است.
• ⚪️مواد رنگرزی طبیعی تكمیل كننده جلوه و زیبایی و درخشندگی خامه پشمی تهیه شده از الیاف گوسفندان نژادهایی همچون بلوچی،كرمانی، عربی، اهواز و … می باشند حتی الامكان برای رنگرزی خامه قالی تهیه شده از پشم ایرانی می بایست از مواد رنگرزی طبیعی استفاده شود .
• ⚪️بهداشتی نمودن آغل گوسفندان، آموزشی پشم چینی و استفاده ار ماشین های پشم چینی برقی، تهیه مخلوط مناسب در كارخانه پشم ریسی،شستشوی مناسب پشم قبل و بعد از عملیات ریسندگی، كیفیت خامه پشمی را فوق العاده ارتقا می دهد.
• ⚪️شستشوی گوسفند قبل از پشم چینی باعث كاهش هزینه های مربوط به عمل آوری خامه پشمی می شود ضمن آن كه برای گوسفند نیز مزایای قابل توجهی دارد .
• ⚪️همکاری مستمر ارگانهای ذیربط من جمله مركز ملی فرش/جهاد كشاورزی/دامپزشكی و اتحادیه های ضروری است.
• ⚪️نجات فرش ایرانی در گرو توجه به مواد اولیه بالاخص پشم است، انجام پژوهش های اساسی در این زمینه ضروری است.